Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΩΣ ΣΥΝΕΠΕΙΑ ΔΙΠΛΗΣ ΕΠΙΒΟΥΛΗΣ - ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ

Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης. Τοιχογραφία της Μονής Sucevita.

Τὸ ἐπιχείρημα ὁρισμένων ὅτι τὸ Βυζάντιο, οὕτως ἢ ἄλλως, θὰ κατέρρεε (!) καὶ οἱ μόνες του ἐπιλογὲς ἦταν ἡ ἀπορρόφηση εἴτε ἀπὸ τὴ Δύση εἴτε ἀπὸ τὴν τουρκικὴ Ἀνατολή, εἰσηγεῖται μιὰ λογικὴ προκρούστειου ρεαλισμοῦ ποὺ ὑποστηρίζει, τελικῶς, πὼς ὅ,τι συνέβη στὴν ἱστορία εἶναι καλῶς καμωμένο. Τὸ Βυζάντιο ὑποτάχθηκε γιατί ἀντιμετώπισε μιὰ πολλαπλὴ πίεση καὶ ἡ π τ ώ σ η τ ο υ  δ ὲ ν  ἦ τ α ν ἀ ν α π ό φ ε υ κ τ η. Στὴν ἱστορία δὲν ὑπάρχουν τέτοιου τύπου μοιραῖες ἐξελίξεις. Γι’ αὐτὸ ἐξ ἄλλου ἔχει καὶ νόημα ἡ δράση τῶν ὑποκειμένων. Ἡ ὀπτικὴ τοῦ ὑποφαινόμενου εἶναι πὼς ἡ ἐσωτερικὴ κοινωνικὴ καὶ πολιτισμικὴ κρίση στὸ Βυζάντιο εἶναι ἀξεδιάλυτα δεμένη μὲ τὴν ἐξωτερικὴ ἐπιβουλὴ καὶ ἡ μία συμπληρώνει καὶ ἐπιτείνει τὶς συνέπειες τῆς ἄλλης. Ὁ μεσαιωνικὸς ἑλληνισμὸς δὲν διέθετε καμία ἐξωτερικὴ ἀνάπαυλα ὥστε νὰ μπορέσει νὰ ἀσχοληθεῖ σχετικὰ ἀπερίσπαστος μὲ τὰ ἐσωτερικά του προβλήματα. Πολιορκημένος διαρκῶς, ἀπὸ Ἀνατολή, Δύση καὶ Βορρᾶ, ἦταν ἀδύνατο νὰ ἀπαντήσει στὸ ἐσωτερικὸ οἰκονομικὸ καὶ πολιτικὸ ἀδιέξοδο. (Παρόμοια ἐπιχειρήματα χρησιμοποιήθηκαν τὸν 18ο καὶ 19ο αἰώνα γιὰ νὰ δικαιολογήσουν τὴν ἀποικιακὴ ἐξόρμηση τῆς Δύσης : ἡ Κίνα, ἡ Ἰνδία ἤ, κατὰ μείζονα λόγο, ἡ Ἀφρικὴ καὶ ἡ Μέση Ἀνατολή, εἶχαν – ὑποτίθεται – περιπέσει σὲ παρακμὴ καὶ γι’ αὐτὸ δὲν ἀντιστάθηκαν στοὺς Δυτικούς. Κατὰ συνέπεια, ἡ ἀποικιοκρατία «δὲν εὐθύνεται» σὲ τίποτε καὶ ἴσως νὰ ὑπῆρξε καί... εὐεργετική.) Ἡ γεωγραφική μας θέση, στὸ κέντρο τοῦ εὐρασιατικοῦ χώρου, ὡς σύνδεσμος μεταξὺ Ἀνατολῆς καὶ Δύσης, μᾶς κατέστησε τὸ πολιτιστικὸ καμίνι τοῦ σύγχρονου κόσμου στὶς εὐτυχέστερες ἱστορικές μας στιγμές, καὶ παρήγαγε τὸ ἑλληνικὸ πολιτιστικὸ θαῦμα, ἐνῷ ἀπὸ τὴν ἄλλη δὲν μᾶς παραχώρησε καμία ἀνάπαυλα. Ἡ  παραμικρὴ ἀδυναμία, ἡ παραμικρὴ οἰκονομικὴ ἢ πολιτικὴ χαλάρωση, σημαίνει ἐπιδρομὲς καὶ ὑποταγή. Γι’ αὐτὸ καὶ ὅταν ὁ ἀρχαῖος ἑλληνικὸς κόσμος βρέθηκε σὲ σχετικὴ ἀδυναμία, ὑπετάγη στοὺς Ρωμαίους καὶ ὁ μεσαιωνικὸς καὶ πρωτονεοελληνικὸς ὑπέκυψε στὰ συντονισμένα κτυπήματα Δύσης, Ἀνατολῆς καὶ Βορρᾶ. Δὲν ἔχουμε τὴ γεωγραφικὴ θέση ἢ τὰ μεγέθη τῆς Σκανδιναβίας, τῆς Ἀγγλίας, τῆς Ἰαπωνίας ἢ τῶν Η.Π.Α. Εἴμαστε σταυροδρόμι, πέρασμα πολιτισμῶν καὶ ἐπιδρομέων, στρατευμάτων καὶ ἐμπόρων καὶ γι’ αὐτὸ δὲν διαθέτουμε τὴν πολυτέλεια τῆς ὁποιασδήποτε ἱστορικῆς χαλάρωσης. Κάθε χαλάρωση σημαίνει καὶ τὸν χαμό μας. Ἡ ἐγρήγορση εἶναι καταστατικὴ συνθήκη τῆαὐτονομίας μας.

Ὅσο γιὰ τὸ ὅτι σ τ ὸ Β υ ζ ά ν τ ι ο δὲν ἀνεπτύχθη ἰσχυρὴ ἀ σ τ ι - κ ὴ  τ ά ξη, αὐτὸ δὲν ὀφείλεται ἁπλῶς στὴν ἀσφυκτικὴ παρουσία τῆς γραφειοκρατίας ἀλλά, πρωταρχικά, στὸ ὅτι, ἀπὸ τὸν 11ο αἰώνα καὶ μετά, ἀπομυζᾶται οἰκονομικὰ ἀπὸ τὶς ἰταλικὲς πόλεις.

Ἂν λοιπὸν εἶναι ἀδιαμφισβήτητα τὰ ἐνδογενῆ αἴτια τῆς κρίσης, ἡ συσσώρευση τῶν ἐξωγενῶν παραγόντων ὄχι ἁπλῶς δὲν ἐπέτρεψε τὴ θεραπεία τῶν ἐσωτερικῶν προβλημάτων ἀλλὰ τὰ παρόξυνε, δημιουργώντας ἔτσι μιὰ κρισιακὴ ἀλληλουχία ποὺ ὁδηγοῦσε ἀπὸ τὸ κακὸ στὸ χειρότερο καὶ πάντως ἀποτελεῖ τὸν καθοριστικὸ παράγοντα.

Γιὰ παράδειγμα, ὅταν ὁ Ἀλέξιος Κομνηνὸς (1081-1118) μετὰ τὴ μερικὴ ἀνακατάληψη τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ἀπὸ τοὺς Τούρκους, μὲ τὴ βοήθεια τῶν Σταυροφόρων, θὰ ἐνισχύσει καὶ πάλι τοὺς Βυζαντινοὺς δυνατούς, οἱ ὁποῖοι καὶ θὰ συγκεντρώσουν τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς γῆς, θὰ διευρυνθεῖ ταχύτατα ἡ διείσδυση τῶν Ἰταλῶν ἐμπόρων, ἐνῷ θὰ ἀνοίξει καὶ ἡ ὄρεξη τῶν Φράγκων, ἀντιπάλων-συμμάχων του. Ὅταν, μετὰ ἀπὸ μερικὰ χρόνια, ὁ Μανουὴλ Κομνηνὸς (1143-1180) θὰ δοκιμάσει νὰ περιορίσει τοὺς Ἰταλοὺς ἐμπόρους καὶ νὰ ἐνισχύσει τοὺς στρατιῶτες-ἰδιοκτῆτες γῆς, γιὰ ἄλλη μιὰ φορά, ἡ στρατιωτικὴ ἧττα στὸ Μυριοκέφαλο ἀπὸ τοὺς Τούρκους, τὸ 1176, δὲν θὰ τοῦ ἐπιτρέψει νὰ προχωρήσει στὴ μεταρρύθμιση. Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ μοῖρα τοῦ Ἀνδρόνικου Κομνηνοῦ (1182-85) ὅταν ἐστράφη ἀποφασιστικὰ κατὰ τῶν δυνατῶν καὶ τῶν Λατίνων, διαθέτοντας τὴ λαϊκὴ ὑποστήριξη: θὰ πέσει νεκρὸς μπροστὰ στὴν προδοσία τῶν δυνατῶν ἔναντι τῶν Νορμανδῶν εἰσβολέων καί, λιγότερο ἀπὸ εἴκοσι χρόνια μετά, ἡ Πόλη θὰ παραδοθεῖ στὴ λεηλασία τῶν σταυροφόρων. Ὑπ’ αὐτὲς τὶς συνθῆκες ἀποτελεῖ ἤδη ἕνα «θαῦμα» ἡ ἀνακατάληψη τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς Βυζαντινοὺς τὸ 1261. Ὅμως καὶ ἐδῶ τὸ πεδίο ἦταν ὑπονομευμένο.

Ἡ ἀνακατάληψη τῆς Κωνσταντινούπολης, οἱ συγκρούσεις μὲ τὰ φραγκικὰ κρατίδια στὴν ἑλλαδικὴ Χερσόνησο καὶ ἡ ἀντιμετώπιση τοῦ Καρόλου τοῦ Ἀνδεγαυικοῦ (Charles d’ Anjou) ποὺ σχεδίαζε μαζὶ μὲ τοὺς Ἐνετοὺς νὰ ἀνακαταλάβει τὴν Πόλη, θὰ ὁδηγήσουν καὶ πάλι στὴν ἐγκατάλειψη τῆς Μικρᾶς Ἀσίας στοὺς Τούρκους. Στὶς ἀρχὲς τοῦ 14ου αἰώνα, ἡ Μικρὰ Ἀσία – ἐκτὸς ἀπὸ τὸν Πόντο ποὺ θὰ ἀντέξει μέχρι τὸ 1461 – θὰ ἔχει χαθεῖ ὁριστικὰ γιὰ τὸ Βυζάντιο καὶ τὸν ἑλληνισμό. Ἀλλὰ καὶ στὸ δυτικὸ κέρας, παρόλο ποὺ ἄντεξε ἀκόμα γιὰ ἑνάμιση αἰώνα, τὰ πράγματα δὲν ἦταν καλύτερα. Οἱ Παλαιολόγοι θὰ συμμαχήσουν μὲ τοὺς Γενουᾶτες, ὡς ἀντιπάλους τῶν Ἐνετῶν, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ χάσουν ὁλοκληρωτικὰ τὸ ἐμπόριο τῆς Μαύρης θάλασσας καὶ ἀρκετὰ νησιὰ τοῦ Αἰγαίου. Οἱ Γενουᾶτες θὰ ἐγκατασταθοῦν μόνιμα στὸν Καφφά (Θεοδοσία) καὶ θὰ κάνουν τὸν Γαλατὰ ἀποικία τους μὲ δικά τους τελωνεῖα καὶ στρατιωτικὴ διοίκηση, μὲ ὀκταπλάσια ἐμπορικὴ κίνηση ἀπὸ τὰ τελωνεῖα τῆς βυζαντινῆς Κωνσταντινούπολης. Ἁπλῶς, δηλαδή, οἱ Γενουᾶτες θὰ ἀντικαταστήσουν τοὺς Ἐνετοὺς οἱ ὁποῖοι ὅμως θὰ συνεχίσουν νὰ ἔχουν γιὰ αἰῶνες στὰ χέρια τους τὴν Κρήτη, τὰ Ἑπτάνησα, τὴ μισὴ Πελοπόννησο, τὴν παράλια Δυτικὴ Ἑλλάδα καὶ μεγάλο μέρος τῶν νησιῶν τοῦ Αἰγαίου. Καὶ βέβαια, μέσα σὲ αὐτὸ κλίμα, θὰ δημιουργηθεῖ τὸ ἰσχυρὸ σερβικὸ βασίλειο, θὰ ἐπανεμφανιστεῖ ὁ βουλγαρικὸς παράγοντας ἐνῷ, μετὰ τὰ μέσα τοῦ 14ου αἰώνα, θὰ ἐμφανιστοῦν στὴν Εὐρώπη καὶ οἱ Ὀθωμανοὶ Τοῦρκοι. Ὑπ’ αὐτὲς τὶς συνθῆκες, ἦταν δυνατὸ νὰ ἀναπτυχθεῖ ἡ ἐγχώρια ἀστικὴ τάξη;

ΠΗΓΗ : "ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ", τευχ. 193, ΜΑΪΟΣ 2008, σ. 38 κ.ε.