O NAOΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 15 ΑΙΩΝΑ

Πρόκειται για πληροφορίες από Κώδικες του 15^ου αιώνα, τους οποίες συνέγραψε ο Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Συμεών (+1429).

Άμβων : Ευρίσκεται εις το κεντρικόν κλίτος, όχι όμως εις το μέσον του ναού. «Εν τω άμβωνι» ετέλει ο αρχιερεύς τον αγιασμόν κατά την εορτήν των Θεοφανείων.

Αναβάθρα : Εις το κεντρικόν κλίτος του ναού. Επ΄ αυτής ανέρχεται επανειλημμένως ο αρχιερεύς κατά τον εσπερινόν και κατά τον όρθρον της εορτής του αγίου Δημητρίου. Επ΄ αυτής λέγει τας εωθινάς ευχάς. Κατέρχεται εξ αυτής κατά την είσοδον.

Βήμα άγιον, θυσιαστήριον : Εισέρχεται εις αυτό ο αρχιερεύς κατά την είσοδον του εσπερινού. Εκεί κάθηται ο αρχιερεύς και εκεί ενδύεται τον μανδύαν. Κατά τον όρθρον θυμιά ο αρχιερεύς «αντίκρυ του βήματος».

Εικών του Αγίου Δημητρίου : Την θυμιά τρεις ο αρχιερεύς κατά την εορτήν του αγίου.

Θύρια άγια : Τα ασπάζονται ο αρχιερεύς και οι ιερείς εισερχόμενοι εις το βήμα κατά την είσοδον του εσπερινού.

Καμπαναρείον : Ευρίσκετο εις το «μέγα προπύλαιον» του ναού. «Σημαίνει τετραπλώς». Εις την Αγίαν Σοφίαν «σημαίνει διπλώς» [….].

Κιβώριον : Έμπροσθεν αυτού ιστάμενοι ψάλλουν τα απόστιχα του εσπερινού της εορτής του αγίου.

Κιβώτιον ιερού μύρου του αγίου : Εφέρετο κατά την λιτανείαν της παραμονής της εορτής του αγίου από της Καταφυγής εις τον άγιον Δημήτριον, κρατούμενον υπό τεσσάρων διακόνων [….].

Πλάγιαι : Κατά την εντός του ναού του αγίου Δημητρίου λιτανείαν («περίοδον»), η οποία εγίνετο κατά τον όρθρον της εορτής του αγίου, οι λιτανεύοντες από του τάφου κύκλω εξήρχοντο εις τας πλαγίας και κυκλούντες αυτάς εισήρχοντο εις τον ναόν από της πλαγίας («της εκ του άμβωνος»).

Προπύλαιον μέγα : Εκεί το «καμπαναρείον».

Προσκύνημα : Το προσκυνούν ανερχόμενοι κατά την είσοδον ο αρχιερεύς και οι κληρικοί. Το θυμιούν ο αρχιερεύς, οι επίσκοποι και οι ιερείς. Έμπροσθεν αυτού ίστανται «χορείαν ποιούμενοι» οι διάκονοι και οι νοτάριοι.

(Σελλίον ; ) : Εις το ιερό βήμα κάθηται «μικρόν» ο αρχιερεύς (εις σελλίον ;) κατά τον εσπερινόν της μνήμης του αγίου.

Σολέας : Εις αυτόν ψάλλεται το λυχνικόν κατά το εσπέρας της Τρίτης της Μέσης Εβδομάδος των Νηστειών.

Σταυρός λιτανείας : Προηγείται της λιτής, η οποία γίνεται εντός του ναού κατά την εορτήν του αγίου.

Τάφος θείος του μάρτυρος : [….] Τον προσκυνεί ο αρχιερεύς εις το τέλος του εσπερινού, ενώ ψάλλεται το «Τον συμπαθέστατον….» και το «Τη Υπερμάχω….». Τον προσκυνούν ο αρχιερεύς και οι κληρικοί ανερχόμενοι κατά την είσοδον. Τον προσκυνούν ομοίως μετά την λιτήν της εορτής του αγίου. Τον θυμιούν ο αρχιερεύς, οι επίσκοποι και οι ιερείς κατά την ακολουθίαν της μνήμης του αγίου. Κύκλω του τάφου γίνεται η λιτή κατά την μνήμην του αγίου. Αντίκρυ του τάφου ψάλλονται οι οίκοι κατά την ευχαριστήριον ακολουθίαν της Τετάρτης της Μέσης Εβδομάδος των Νηστειών. Μπροστά από τον τάφο ψάλλονται τα τροπάρια «Χαίρε και ευφραίνου….» κλπ., το εσπέρας του Σαββάτου του προ της εορτής του αγίου.

Τράπεζα αγία : Την ασπάζεται ο αρχιερεύς και οι ιερείς κατά την είσοδον του εσπερινού και την θυμιά κύκλω ο αρχιερεύς.

Φρέαρ : Κατά τον Συμεών ο άγιος Δημήτριος μετά το μαρτύριόν του έμεινε άταφος και ερρίφθη εις το φρέαρ, εκ του οποίου ανέβλυσαν τα μύρα. Πρόκειται, προφανώς, περί του φρέατος του ευρισκομένου παρά τον αριστερόν πεσσόν του βήματος, μετά του οποίου συνεδέοντο οι αγωγοί, του μύρου των υπογείων μυροδόχων δεξαμενών […].

Εις τον άγιον Δημήτριον : [….] Κατά την Τετάρτην της Μέσης Εβδομάδος των Νηστειών ψάλλεται η ευχαριστήριος ακολουθία δια την σωτηρίαν της πόλεως εκ της επιδρομής των Αγαρηνών, μετέχοντος του αρχιερέως, του κλήρου και πάντων (η επιδρομή αυτή πρέπει να τοποθετηθεί κατά το έτος 1412). [….] Την Κυριακήν των αγίων Πάντων ο αρχιερεύς ετέλει την ακολουθίαν εις τον άγιον Δημήτριον μετά του κλήρου παντός και ελειτούργει εκεί. [….] Την Τετάρτην της Αναλήψεως εγίνετο λιτανεία μετά των εικόνων, μετέχοντος και του αρχιερέως, εκ της Αγίας Σοφίας εις τον άγιον Δημήτριον.

Πηγή : ΙΩΑΝΝΗ ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ, Μαρτυρίαι περί των Ναών της Θεσσαλονίκης, ΕΕΘΣΘ, Τ. 21, Θεσσαλονίκη 1976, σσ. 169 – 173.