ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΜΑΣ

ΕΘΙΜΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ - ΤΟ ΠΑΣΚΑΝ ΤΩΝ ΓΕΝΝΩΝ

Οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρει η κτίσις όλη. Τα Χριστούγεννα, η Πρωτοχρονιά και τα Φώτα είναι γνωστές και ως Δωδεκάμερα. Οι δώδεκα μέρες που περιλαμβάνουν τις τρεις αυτές γιορτές είναι πολύ σημαδιακές. Οι έξι ανήκουν στο χρόνο που κλείνει, οι άλλες έξι στο χρόνο που αρχίζει, ενώ και οι δώδεκα μαζί αντιστοιχούν στους δώδεκα μήνες του χρόνου.

Βασικά τα έθιμα των Χριστουγέννων είναι έθιμα γέννησης, αφενός, και έθιμα Πρωτοχρονιάς, αφετέρου. Κατά τη μέρα των Χριστουγέννων όλοι και όλα πρέπει να καινουριωθούν (νέες ενδυμασίες, παντός είδους περιποιήσεις, συγύρισμα, ασβέστωμα και ευπρέπισμα σπιτιού κ.ά.). Το κεντρικό γεγονός των Χριστουγέννων είναι η γέννηση του Χριστού, που ο λαός μας τη βλέπει όπως ακριβώς βλέπει τη γέννηση ενός παιδιού. Στην περίοδο των Χριστουγέννων φτιάχνουν τα ψωμιά και τα φουρνίζουν από την παραμονή της Γέννησης, για να περάσουν μέχρι τα Φώτα. Τα ψωμιά είναι ιδιαίτερα περιποιημένα, διπλοκοσκινισμένα και πασπαλισμένα με σησάμι. Συνηθίζουν οι νοικοκυρές όταν ξεφουρνίζουν ζεστό ψωμί, να δίνουν ένα κομμάτι στους περαστικούς. Ανάμεσα σ’ αυτά διακρίνονται τα χριστόψωμα, τα κούμουλα (δακτυλιές), τα κουλούρια, οι γεννόπιτες ή πούλλες (με μεγαλύτερη τη βασιλόπιτα ή «Βασίλης» (που κόβουν την Πρωτοχρονιά, κατά τη γιορτή του Αγίου. Μέχρι τότε το «Βασίλη» τον τοποθετούν πάνω στην «καρελιά» (καλαμωτή), για να είναι ευλογημένα και άφθονα τα ψωμιά).

ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ

ΑΡΧΙΜΗΝΙΑ ΚΙ ΑΡΧΙΧΡΟΝΙΑ, ΚΙ ΑΡΧΗ ΚΑΛΟΣ ΜΑΣ ΧΡΟΝΟΣ

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι νοικοκυρές στολίζουν με φύλλα ελιάς τις πόρτες των σπιτιών τους (για το καλό της χρονιάς κρεμούν μιαν «αβρόσσιλλα» πάνω στην εξωτερική πόρτα του σπιτιού τους), βράζουν σιτάρι και φτιάχνουν κόλλυβα. Από τα κόλλυβα αυτά τρων τα μέλη της οικογένειας και ετοιμάζεται και το δείπνο του Αϊ-Βασίλη. Τα κόλλυβά του Αγίου τα βάζουν σ’ ένα πιάτο και από πάνω τους τοποθετούν τη βασιλόπιτα, μ’ ένα αναμμένο κερί, ένα ποτήρι κρασί, καθώς και το πουγκί του νοικοκύρη. Ο Αϊ-Βασίλης το βράδυ θα επισκεφτεί το σπίτι, θα φάει και θα πιει και θα ρίξει το άγιό του βλέμμα και την ευλογία του σ’ ολόκληρο το σπίτι. Έτσι το ψωμί και το κρασί, ο άρτος και ο οίνος της θείας προσφοράς, ποτέ δε θα λείψουν από το σπίτι και το πορτοφόλι. Σε ό,τι αφορά στη βασιλόπιτα που ευλόγησε ο Αϊ-Βασίλης το βράδυ, την κόβουν την Πρωτοχρονιά, όταν θα γυρίσουν από την εκκλησία. Την κόβει ο νοικοκύρης όρθιος στο τραπέζι, όπου συγκεντρώνεται όλη η οικογένεια. Το πρώτο κομμάτι ανήκει στο Χριστό, το δεύτερο στην Παναγία, το επόμενο στα παιδιά (ξεκινώντας από το μεγαλύτερο), το προτελευταίο στη νοικοκυρά και το τελευταίο στο νοικοκύρη. Εκείνος που θα βρει το νόμισμα της βασιλόπιτας, που συμβολίζει το άγιο ψωμί της οικογένειας, θεωρείται και ο τυχερός της οικογένειας για όλη τη χρονιά.

ΈΘΙΜΑ ΤΩΝ ΦΏΤΩΝ - ΕΝ ΙΟΡΔΑΝΗ ΒΑΠΤΙΖΟΜΕΝΟΥ ΣΟΥ ΚΥΡΙΕ...

Τα κυριότερα έθιμα των Φώτων σχετίζονται με το νερό και το φως, που είναι και τα δυο καθαρτικά. Τα Φώτα στην εκκλησία πήγαινε όλο το χωριό για να δει τη Βάφτιση του Χριστού (αγιασμό). Στη μέση της εκκλησίας υπήρχε μια κολυμπήθραμε νερό και ο ιερέας βάφτιζε το σταυρό. Πολύς κόσμος του έδινε τους σταυρούς που φορούσε για να τους βαφτίσει κι αυτούς στο νερό. Το νερό του αγιασμού των Φώτων («δρόσος») πολλοί το χρησιμοποιούσαν αντί για θεία Κοινωνία, ενώ το νερό του αγιασμού των Καλάντων το έπαιρναν με μπουκάλια για να ραντίζουν τα σπίτια, τα ζώα και τα περιβόλια τους την κατάλληλη εποχή. Στην εκκλησία, τη μέρα του αγιασμού, βάφτιζαν τα παλιά χρόνια και καρπούζια «σπορικά», για να αγιαστεί ο σπόρος, καθώς και άλλα αγαθά της γης, για να πετύχουν τη γονιμότητα και την ευφορία κατά τη νέα χρονιά. Οι παπάδες γύριζαν όλο το χωριό, από σπίτι σε σπίτι, και «καλάντιζαν» και έδιωχναν τους «Σκαλαπούνταρους». Τους συνόδευαν οι καντηλανάφτες των εκκλησιών τους, καθώς και μερικά παιδιά που βοηθούσαν στην εκκλησία. Τα παιδιά κρατούσαν το ειδικό δοχείο με τον αγιασμό μέσα στο οποίο βουτούσε ο παπάς την αγιαστούρα του. 

ΨΗΣΙΜΟ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΩΝ ΨΩΜΙΩΝ ΣΕ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΦΟΥΡΝΟ

«Ο Ίδιος ο Χριστός που γεννιέται είναι ο Άρτος της Ζωής»

Για τις γιορτές του Δωδεκαημέρου, εκτός από την ψυχική και θρησκευτική προετοιμασία κάθε πιστού με τον τακτικό εκκλησιασμό και την αυστηρή νηστεία του Σαραντάμερου (από τις 15 του Νιόβρη), το αποκορύφωμα των προετοιμασιών για τις νοικοκυρές ήταν το ζύμωμα των γιορταστικών ψωμιών και των άλλων ειδών που απαιτούσαν η παράδοση και οι ανάγκες των μεγάλων αυτών ημερών. Για το Πάσκαν των Γεννών έπρεπε να ζυμωθούν μια μεγάλη ποικιλία από σησαμωτά, όπως τα έλεγαν, γιατί είχαν όλα σησάμι, όπως: γεννόπιτες, λεχουζιές ή κούμουλλα της Παναγίας, σταυροκούλουρα, χριστόψουμα, ζεμπιλούδκια, βορτακούδκια, πούλλες και αβκωτές με άσπρα αυγά, γρισταρκές, δαχτυλιές, αθθρωπούδκια ή κουκλούδες. Μαζί μ’αυτά απαραίτητη και η πίτα του Άη Βασίλη ή βασιλόπιτα ή βασίλης, όπως λεγόταν σε διάφορα χωριά. Βασικό διακοσμητικό στοιχείο ήταν ο σταυρός, το σύμβολο της Χριστιανοσύνης. Υπήρχαν όμως και σύμβολα από την αγροτική ζωή. (Θ. Κυπρή-Κ.Πρωτοπαπά. «Παραδοσιακά Ζυμώματα της Κύπρου», οπ.σ.86, Έκδοση του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου, XVIII, Λευκωσία 1997). 

ΤΑ ΕΟΡΤΑΣΤΙΚΑ ΓΛΥΚΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ -«Τυλιχτά γλυκίσματα» που συμβολίζουν τον φασκιωμένο Χριστό»

Υπήρχαν τα «νηστήσιμα» και τα «αρτυμένα».Τα περισσότερα από τα γλυκίσματα αυτά είχαν ως βάση το αλεύρι: Καττιμέρια ή πισίες με μέλι και δάχτυλα Κυριών. Λουκουμάδες και τηγανίτες, κουραμπιέδες και μελομακάρονα. Τα Φώτα έριχαν λουκουμάδες-ξεροτήγανα πάνω στη στέγη του σπιτιού για «να φάνε οι καλικάντζαροι και να φύγουν». 

ΚΛΑΔΙΑ ΕΛΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΞΩΘΥΡΕΣ

Υπήρχε έθιμο στην Κύπρο την παραμονή της Πρωτοχρονιάς να στολίζουν μ’ ένα κλαδί ελιάς τα παράθυρα και τις πόρτες, το τραπέζι του σπιτιού. «Έτσι άλλασαν τον χρόνον». Είναι γνωστό ότι από την αρχαία εποχή υπήρχε η πίστη ότι το κλαδί δέντρου, και ιδιαίτερα αειθαλούς, είχε ζωτική δύναμη μέσα του, που μπορούσε να τη μεταδώσει και στους ανθρώπους. (Θ.Κυπρή-Κ.Πρωτοπαπά «Παραδοσιακά Ζυμώματα της Κύπρου» ο.π. σ.109, Έκδοση του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου, XVIII. Λευκωσία 1997). 

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΗ ΚΟΠΗ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΤΙΚΗΣ ΒΑΣΙΛΟΠΙΤΑΣ - «ΒΑΣΙΛΗ»

«Το πρώτο κομμάτι είναι του Χριστού, το δεύτερο του σπιτιού

ή του Άη Βασίλη και το τρίτο του φτωχού».

Ο τυχερός της καινούργιας χρονιάς είναι εκείνος που θα βρεί το νόμισμα της πίτας.

Η καταγωγή της Πρωτοχρονιάτικης βασιλόπιτας πρέπει να αναζητηθεί στους εορταστικούς άρτους της αρχαιότητας, αλλά και στις «μειλίχιες» προσφορές των αρχαίων. Εκείνο που διαμορφώνει, όμως το έθιμο της Βασιλόπιτας είναι η ιδέα της ευετηρίας μια και συνηθίζομε να την κόβομε είτε την παραμονή είτε την πρώτη ημέρα του χρόνου. Είναι ο γλυκύς άρτος που θα επηρεάσει τις δυνάμεις της φύσης και θα φέρει υγεία και ευτυχία στην οικογένεια. Δεν χωρεί όμως αμφιβολία ότι η σημερινή βασιλόπιτα λόγω και της ηχητικής ομοιότητας, συνδέεται άρρηκτα με τον Άγιο που η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά κατά την πρώτη μέρα του χρόνου, τον Άγιο Βασίλειο, Επίσκοπο Καισαρείας. (Νίκος και Μαρία Ψιλάκη, «Το Ψωμί των Ελληνών και τα γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοσης»,εκδόσεις Καρμάνωρ, Ηράκλειο 2001). 

ΑΓΙΕ ΒΑΣΙΛΗ, ΒΑΣΙΛΙΑ

κάψιμο φύλλου ελιάς στη τσιμινιά

«Άη Βασίλη Βασιλιά

τζαι Πρωτολουτουρκήτη

που πήες πέρα των περών,

έβρε τζαι φανέρωσε

αν μ’ αγαπά ο/η....»

Φώτογραφίες: Τσιμινιά, Φιδκιώτικο Υφαντό, Τσαέρες - Αρχείο ΚΟΤ

Σκίτσα: Κυπριακά Ταχυδρομεία, Άντης Ιωαννίδης,

από αναμνηστική σειρά γραμματοσήμων.

ΠΗΓΗ : ΕΘΙΜΑ ΤΟΥ ΔΩΔΕΚΑΗΜΕΡΟΥ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ, (από την έκδοση του ΚΟΤ «Κύπρος, Νήσος Αγίων-Προσκυνηματική Περιήγηση», Λευκωσία 2008 – Δρ. Κωνσταντίνος Γιαγκουλλής, Φιλόλογος/Ερευνητής, σ.42-45). ΕΚΔΟΤΗΣ: Γραφείον Προσκυνηματικών Περιηγήσεων της Εκκλησίας της Κύπρου.