ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΙΡΕΣΗ - + ΓΕΡΟΝΤΟΣ ΜΩΥΣΕΩΣ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ

Αφού ευχαριστήσω θερμά την προσκαλούσα φίλη Ιερά Μονή και ταπεινά συγχαρώ για την εικοσαετή ανοδική πορεία της θ' αρχίσω την αφιλόδοξη εισήγηση μου με τη γνωστή αλλά σημαντική διήγηση περί του αββά Αγάθωνος: «Άκούοντες τινές ότι έχει μεγάλην διάκρισιν, ηθέλησαν να τον δοκιμάσωσιν αν οργίζηταν όθεν είπον εις αυτόν "Σύ είσαι ο Αγαθών; ακούομεν ότι είσαι πόρνος και υπερήφανος". Ο δε όσιος είπε• "Ναι, ούτως έχει η αλήθεια". Πάλιν είπον "Σύ είσαι ο Αγαθών, ο φλύαρος και ο κατάλαλος;". Ο δε όσιος απεκρίθη• "Ναι, εγώ είμαι". Οι δε πάλιν είπον "Σύ είσαι ο Αγαθών ο αιρετικός;". Ο όσιος απεκρίθη• "Δεν είμαι αιρετικός". Εκείνοι δε παρεκάλεσαν αυτόν λέγοντες: "Διατί τάς μεν ύβρεις εδέχθης, ταύτην όμως δεν εβάστασας;". Απεκρίθη ο Γέρων: Εκείνος μεν εδέχθην, διότι είναι όφελος εις την ψυχήν μου, το δε αιρετικός είναι χωρισμός από του Θεού και δια τούτο δεν το εδέχθην". Οι δε ακούσαντες θαύμασαν την διάκρισιν του και απήλθον ωφεληθέντες».

Δεν θ' αναφερθούμε εδώ στην ευαγγελική απαρχή του αγιοτρόφου μοναχισμού στην Ιστορία, στους θεσμούς και στην προσφορά του. Δεν θ' αντικρούσουμε τη διατηρούμενη πολεμική πολλών κατ' αυτού, την παρεξήγηση, τη μη γνώση του σκοπού του, ακόμη κι ανθρώπων της Εκκλησίας, πού θέλουν να μετατρέψουν τους Μοναχούς σε απλούς κοινωνικούς εργάτες, να τους χρησιμοποιήσουν και να τους εκμεταλλευθούν. Έτσι συμβαίνει το οξύμωρο σχήμα κι ενώ ορισμένοι κατηγορούν τους μοναχούς ως φυγόκοσμους και φυγόπονους και μη συνδράμοντες στο ποικίλο έργο της Εκκλησίας π.χ. κατά των αιρέσεων, άλλοι ή και οι ίδιοι «μετά της αυτής οξύτητος και κριτικής καταδικάζουν τάς εμφανίσεις των μοναχών εις το στάδιο των θεολογικών ή υπέρ των ιερών παραδόσεων γενικώς αγώνων, ως έργον μακράν της αποστολής των, ως έκφρασιν υπερήφανου διαθέσεως και φιλοταράχου διαγωγής». Απερίφραστα αμέσως θα πούμε πώς οι κρίσεις αυτές φανερώνουν παχυλή άγνοια του ευαγγελίου, της πατερικής διδασκαλίας, της εκκλησιαστικής ιστορίας και του συναξαριστή. Δεν ισχύουν για τους μοναχούς οι λόγοι του Αποστόλου Παύλου• «Στήκετε και κρατείτε τάς παραδόσεις ας εδιδάχθητε είτε δια λόγου είτε δι' επιστολής ημών» και «τάς δε βέβηλους κενοφωνίας περιίστασο»;.

Βέβαια θα πρέπει να τονίσουμε στους διάφορους επικριτές μας ότι άλλο είναι η θεολογία, την οποία οι ασκητικοί πατέρες δεν επιτρέπουν στον καθένα μοναχό, και άλλο η απαραίτητη διαφύλαξη των δογμάτων, δηλαδή της ορθοδόξου πίστεως. Η καλή ευαισθησία των μοναχών δεν τους κάνει δογματολόγους, αλλά ταπεινούς αγωνιστές υπέρ διασφαλίσεως των δια μακρών αγώνων των αγίων πατέρων ορθώς δογματισθέντων και υπό διαφόρων κατά καιρούς αδαώς αθετουμένων και μάλιστα εκκλησιαστικών ποιμένων. Ο Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος λέγει χαρακτηριστικά: «Ούτε τω θεολογούντι αρμόζει μετάνοια ούτε τω μετανοούντι θεολογία• καθόσον γαρ απέχουσιν ανατολαί από δυσμών, κατά τοσούτον υψηλότερα η θεολογία της μετανοίας εστί...... Όπως και ο όσιος Ιωάννης της Κλίμακας• «Ουκ εγκληθησόμεθα, ω ούτοι, εν εξόδω ψυχής, διατί ου τεθαυματουργήκαμεν, ούδ' ότι ου τεθεολογήκαμεν, ούδ' ότι θεωρητικοί ου γεγόναμεν αλλά λόγον πάντες δώσωμεν τω Θεώ, διότι αδιαλείπτως ου πεπενθήκαμεν». Ένα επίσης συνηθισμένο και μάλλον υποκριτικό επιχείρημα είναι το λεγόμενο ότι οι μοναχοί θα πρέπει πάντοτε να είναι απόλυτα αφοσιωμένοι στα μοναχικά τους αυστηρώς καθήκοντα και ιδιαίτερα το της προσευχής. Ουδείς ουδόλως αντιλέγει. Το έργο της προσευχής όμως, το μεγάλο, ωραίο και όντως δυνατό, δεν αναιρεί την έμπρακτη ομολογία στον καλό αγώνα κατά της πονηρής κακοδοξίας. Οι επιτηδείως σοβαροφανείς αυτές ενστάσεις δηλώνουν απουσία του φωτός της διακρίσεως και σαφή παραποίηση της ορθοπραξίας. Το Ευαγγέλιο και οι Πατέρες μας υποχρεώνουν στην ατάραχη κι εγνωσμένη ομολογία όταν η πίστη κινδυνεύει. Πλεονάζει ο συναξαριστής ομολογητών οσίων και είναι πλούσιος ο έπαινος της μητέρας Εκκλησίας υπέρ των υπομονετικών, επίμονων, θαρρετών και τολμηρών, άφοβων και γενναίων τέκνων της ερήμου. Ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης λέγει στους πολλούς μοναχούς του: «Έργο δε μοναχού, μηδέ το τυχόν ανέχεστε καινοτομήστε το Εύαγγέλιον, ίνα μη υπόδειγμα τοις λαικοίς προτιθέμενοι αιρέσεως και αιρετικής συγκοινωνίας, της υπέρ αυτών απώλειας λόγον υφέξωσι». Και με τον τρόπο αυτό γίνονται οι μοναχοί φως στους λαϊκούς κατά τον άγιο Ιωάννη της Κλίμακος και δεν προδίδουν τον Θεό ησυχάζοντες όταν το κινδύνευον είναι η ορθόδοξη πίστη και γίνονται μαχητικοί οι ειρηνικοί και πράοι ασκητές κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο. Όλοι οι ομολογητές όσιοι υπήρχαν πάντοτε και ασκητές και δεόμενοι, πιστά τέκνα της Εκκλησίας, υπάκουα και πρόθυμα μέχρις αίματος. Οι αγωνιστές «υπέρ του κοινού κτήματος του θησαυρού της υγιαινούσης πίστεως», κατά τον Μέγα Βασίλειο δεν διακατέχονταν από ένα στείρο φανατισμό, μία προσκόλληση σε ανούσιους τύπους, ένα ανόητο ζηλωτισμό, ένα καλογερικό πείσμα, ένα νοσηρό φονταμενταλισμό. Οι ομολογητές όσιοι και οι ακόλουθοι τους δεν υπήρξαν αγενείς, αφιλάδελφοι, αφιλάνθρωποι, αφιλόξενοι, γιατί, κι αυτοί οι χαρακτηρισμοί δυστυχώς ακούσθηκαν πρόσφατα από επίσημα χείλη. Η επιμονή των οσίων θεωρείται υπό των ορθολογιστών αδιαλλαξία, η σιωπή τους ως έλλειψη αγάπης, ο λόγος τους αντιδραστικός, απηρχαιωμένος, αρτηριοσκληρωτικός, ασυμβίβαστος υπό των ευγενώς χαμογελούντων σύγχρονων οικουμενιστών.

Θεωρούμε επίσης απαραίτητο να αναφέρουμε πώς στον αντιαιρετικό αγώνα των μοναχών υπήρξαν και αρκετές παραλείψεις, συχνές υπερβολές, ανεπίγνωστοι ζηλωτισμοί, αυθαιρεσίες, παραποιήσεις και ασέβειες, που δυστυχώς συνεχίζονται μέχρι σήμερα κι αποτελούν μελανές ιστορίες του μοναχισμού• εκτροπή, άμβλυνση και παραχάραξη του. Ο Θεός να μας φυλάει από τις πολλές πλάνες, κι όπως ωραία λέγεται στο Αγιον Όρος: «Να πλανεθείς εύκολο να ξεπλανεθείς δύσκολο». Το πιο λυπηρό είναι να έχουμε ναυάγια στο λιμάνι. Φοβούμενοι κι αγωνιζόμενοι για την αποφυγή τους μακαρίζουμε κι ευγνωμονούμε θερμά τους οσίους πού αποτελούν τους οικουμενικούς διδασκάλους, τους καθηγητές της ερήμου, τους οσιομάρτυρες ομολογητές, τους φωτοδότες νηπτικούς συγγραφείς, τους λάτρες της Αλήθειας.

Η αίρεση αποτελεί παραποίηση της Αλήθειας, υποκειμενική, εγωιστική ερμηνεία ανθρώπων αταπείνωτων, φιλοδοξών, νοσηρών, συγχυσμένων και ταλαίπωρων. Ο Μέγας Αντώνιος σε όραμα προείδε τους Αρειανούς ως κτήνη λακτίζοντα την αγία Τράπεζα. Στο θαυμάσιο βίο του, πού έγραψε ο Μ. Αθανάσιος, παρουσιάζεται ως ιεραπόστολος και ιεροκήρυκας, που άφησε την ησυχία της ερήμου και κατήλθε στην Αλεξάνδρεια, για να ενισχύσει το λαό του Θεού από τη μάστιγα του αρειανισμού. Αναφέρεται μάλιστα πώς στους «αιρετικούς μίλησε φιλικώς, παρά μόνον τόσον, όσον να νουθέτηση αυτούς να επιστρέψουν εις την ευσέβειαν, θεωρών και διδάσκων την φιλία και ομιλία με αυτούς ως βλάβη και απώλεια ψυχής». Αυτά είπε προς τους μαθητές και λίγο προ του μακαρίου τέλους του και αυτή ήταν η στάση όλων των μοναχών της εποχής του προς τους αιρετικούς. Οι μοναχοί ακολουθούσαν τον Μ. Αθανάσιο και ενισχύονταν από αυτόν. Τη στάση έναντι των αιρετικών πού είχε ο Μ. Αντώνιος είχαν και οι άγιοι Μ. Παχώμιος και Μακάριος ο Αιγύπτιος μετά των μαθητών τους.

Ο όσιος Ιουλιανός δια προσευχών και διδασκαλιών εμψύχωσε τους Ορθοδόξους κατά των ετεροδιδασκαλιών, ο όσιος Αφράτης άφησε τον έγκλειστο βίο για να κηρύξει στους πιστούς τα Ορθόδοξα δόγματα, πού παρερμήνευαν οι Αρειανοί και ο όσιος Ισαάκιος - της Μονής Δαλμάτων δεν δίστασε να ελέγξει και τον αυτοκράτορα Ουάλεντα για τον επηρεασμό του από τον Αρειανισμό. Ο κατανυκτικός όσιος 'Εφραίμ ο Σύρος υπήρξε αυστηρός ασκητής και ελεγκτής των αιρετικών Απολλιναρίου, Μάνητος, Βαρδησάνη και Μαρκίωνος.

Από τους πρώτους πού αντέδρασαν στην αιρετική νόσο του νεστοριανισμού ήταν ο ηγούμενος των Ρουφιανών Κωνσταντινουπόλεως όσιος Υπάτιος, ο όποιος δεν δίστασε να αντικρούσει σθεναρές απειλές και τιμωρίες πολιτικών και εκκλησιαστικών αρχόντων. Τον μονοφυσιτισμό έγκαιρα καταδίκασαν απτόητοι οι όσιοι Μ. Ευθύμιος, Γελάσιος, Συμεών ο Στυλίτης, Ιωάννης Κολωνίας, Σάββας ο Ηγιασμένος και Μ. Θεοδόσιος, δίχως να δειλιάσουν στις απειλές, κάμνοντας πορείες και μακρές συζητήσεις μετά των υπευθύνων, ακολουθούμενοι υπό χιλιάδων μοναχών.

Τον ωριγενισμό καταδίκασαν νωρίς οι όσιοι Μ. Παχώμιος, Σάββας ο Ηγιασμένος, Ιωάννης Κολωνίας, Κυριάκος ο Αναχωρητής, άββάς Βαρσανούφιος και Μάξιμος ο Ομολογητής, ο όποιος αναδείχθηκε και κύριος πολεμιστής του μονοθελητισμού, συνοδευόμενος υπό πολλών μοναχών, υπομείνας κακουχίες πολλές, μαρτύρια και εξορίες. Η Ορθόδοξη χριστολογία εξαρτήθηκε από την αλύγιστη σταθερότητα ενός μονάχου, του οσίου Μαξίμου, πού του έκοψαν τη γλώσσα και το χέρι, για να μη μιλά και γράφει άλλο για την ελευθερία, την αγάπη, την αγιότητα.

Ο μοντερνισμός και η εκκοσμίκευση ήταν μάλλον οι αρχές της πολύχρονης ταραχής της εικονομαχίας. Μεταξύ των μεταρρυθμίσεων αναφέρονται η συντόμευση της Θ . Λειτουργίας, η κατάργηση αγρυπνιών και άλλων ιερών ακολουθιών, νηστειών και εορτών, η απλοποίηση της διατροφής των μοναχών, η δήμευση της μοναστηριακής περιουσίας, ο περιορισμός κούρων και χειροτονιών, η εκλογή των επισκόπων να κυρώνεται από το αυτοκρατορικό συμβούλιο. Οι εικονομάχοι κύριους αντίπαλους είχαν τους μοναχούς, πού νωρίς και θαρρειά στηλίτευσαν την καινοτομία. Πρόμαχοι αυτών οι όσιοι Ιωάννης ο Δαμασκηνός και Θεόδωρος ο Στουδίτης, οι οποίοι υπέστησαν τα πάνδεινα απτόητοι. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε' ο Κοπρώνυμος γνωρίζοντας το έργο των Μονών διέταξε την κατάργηση τους και τη δίωξη των μόνιμων οικητόρων τους, πιέζοντας τους να ακολουθήσουν τον έγγαμο βίο. Δίκαια οι ιστορικοί ονομάζουν την περίοδο μοναχομαχία. Οι όσιοι Στέφανος ο Νέος, Στέφανος ο Σαββαϊτης, Ανδρέας ο εν Κρίσει, Θεόφιλος, Προκόπιος και Βασίλειος υποστήριξαν την ορθή τιμή και προσκύνηση των αγίων εικόνων κατά την πρώτη εικονομαχική περίοδο με πολλές περιπέτειες και μεγάλα μαρτύρια. Και κατά τη δεύτερη εικονομαχική περίοδο πλήθος ηγουμένων και μοναχών διώχθηκαν και μαρτύρησαν για την ορθή πίστη.

Η δεύτερη χριστιανική χιλιετία, μετά την οριστικοποίηση του σχίσματος του 1054, τυγχάνει για τον Ορθόδοξο μοναχισμό πλήρως αντιλατινική, λόγω του υπόπτου και ύπουλου επεκτατισμού του Παπισμού. Η Δύση συνεχώς παραποιεί την Ορθόδοξη παράδοση και αλώνει την Ορθόδοξη Ανατολή με τις σταυροφορίες. Από τους πρώτους οσιομάρτυρες της παπικής θηριωδίας ήσαν οι 13 όσιοι της Μονής Καντάρας της Κύπρου. Παπικοί αναφέρουν πώς στα σχέδια τους για την ψευδή ένωση των Εκκλησιών και την καθυπόταξη της Ορθοδοξίας στον Παπισμό κατά τους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου ήσαν οι μοναχοί, οι οποίοι επηρέαζαν ισχυρά τον λαό. Στους Λατινόφρονες της Κωνσταντινουπόλεως οι Αγιορείτες μοναχοί απάντησαν ευθαρσώς, και μετά τη Σύνοδο της Λυώνος (1274), οπού αντιστάθηκαν σθεναρά στα λατινικά δόγματα και την πίστη τους υπέγραψαν με αίμα Καρυώτες, Ιβηρίτες, Βατοπαιδινοί, Ζωγραφίτες και Ξενοφωντινοί μοναχοί. Μεγάλος αντίπαλος της ψευδοσυνόδου της Λυώνος είναι και ο όσιος Μελέτιος ό Γαλησιώτης, ο οποίος άφησε την ησυχία και ήρθε στην Κωνσταντινούπολη για να καυτηριάσει τα καινοφανή δόγματα των Λατίνων και για αυτό να εξοριστεί και να του κοπεί η γλώσσα. Στη φυλακή έγραψε το σπουδαίο αντιλατινικό έργο του «ΑλφαβηταλφάΒητος».

Ένας πλανεμένος μοναχός, Βαρλαάμ ο Καλαβρός, ανεδείχθη πολέμιος του ησυχασμού του 14ου αιώνος. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς μπροστά στον κίνδυνο αφήνει την αθωνική ησυχία και με το βαρύ του πνευματικό οπλισμό κατατροπώνει την κακοδοξία και αποστομώνει τον αιρετικό και τους ακολούθους του, που φτάνουν μέχρι τίς ήμερες μας, και το χειρότερο, ορισμένοι βρίσκονται και εντός των Ορθοδόξων τειχών. Αφού αδυνατούν ή δεν θέλουν να κατανοήσουν ότι ο προσευχόμενος αγωνιστής μετέχει των ακτίστων ενεργειών του Θεού. Ο θεόπτης θεολόγος Αγιορείτης άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς εκφράζοντας αριστοτεχνικά την αγιορείτικη παράδοση περί του ακτίστου φωτός κατετρόπωνε τους δυτικόφρονες, σχολαστικιστές, ουμανιστές κι ορθολογιστές, και το έργο του αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη. Η προσφορά του παρεξηγήθηκε και δεν κατενοήθη απ' όλους, ώστε σύγχρονοι του επίσκοποι ακόμη και να τον φυλακίσουν παρασυρόμενοι από τους αιρετικούς. Κλείνουμε την παράγραφο αυτή λέγοντας πώς αν δεν είχαμε τον άγιο Γρηγόριο ίσως να είμασταν όλοι ουνίτες, για αυτό και οι Λατίνοι μισούν τόσο πολύ τον άγιο. Το πλήθος των μοναχών ήσαν παλαμιστές.

Την περίοδο της τουρκοκρατίας οι μοναχοί εργάσθηκαν σθεναρά να βαστηχτούν τα πόδια του έθνους: η γλώσσα κι η θρησκεία και ν' αντιμετωπίσουν τους λυμαινόμενους αιρετικούς, κυρίως τους παπικούς. Το αποδεδειγμένα γνήσια αναγεννητικό αγιορείτικο κίνημα των ιεροπρεπών Κολλυβάδων εργάσθηκε για την εμψύχωση του λάου και την αντίκρουση των ετεροδιδασκαλιών. Σήμερα η παναίρεση του Οικουμενισμού, κατά τον γέροντα Ιουστίνο Πόποβιτς, και τα κύματα του μοντερνισμού, που καλούνται εκκοσμίκευση, κατά τον Γέροντα Γεώργιο Γρηγοριάτη, απειλούν υποχθόνια την Ορθοδοξία. Μόνο εδραιωμένος ο μοναχισμός στους αρχαίους μοναχικούς θεσμούς και αφοσιωμένος ο παρθένος, ακτήμων και υπάκουος μοναχός στο μόνιμο έργο της προσευχής και της ασκήσεως, θα έχει την πανοπλία του πνεύματος, για να διατηρήσει ακραιφνή κι άβατο τον μοναχισμό από αλλότρια ήθη και να είναι η πέτρα της πίστεως η απαρασάλευτη στην αγιοτρόφο, μαρτυρική και ομολογιακή παράδοση. Γιατί αν παρασυρθούμε κι εμείς από αγαπολογίες, υποχωρήσεις κολακείες και χορηγίες, χαμόγελα, συγκρητισμούς, οπισθοχωρήσεις, ένοχες ανοχές και παραχαράξεις, ο κίνδυνος θα είναι μεγάλος. Η αντίσταση δεν θα πρέπει να είναι αντί δράση, ο λόγος να είναι τόσο ισχυρός όσο και νηφάλιος, η σιωπή διακριτική, η αγωνία καλή και όχι αγχώδης, διαφορετικά θα εγκλεισθούμε σε ένα νευρικό, επιπόλαιο, ταραγμένο, αψυχολόγητο κι ανεπίτρεπτο ζηλωτισμό, που θα είναι λανθασμένος, αφού δεν θα έχει τα στοιχεία της ειρήνης και της ευλογίας των πιστών και ταπεινών, έστω κι αν είναι λίγοι καταφρονεμένοι, κατηγορούμενοι και μη χειροκροτούμενοι. Ο μοναχισμός θα ξαναπολεμηθεί, καλούμεθα να υπομείνουμε προσευχητικά και γενναία ετοιμάζοντας τα δυνατά όπλα του πνεύματος. Το κυρίως ελλείπων είναι η αγιότητα και αυτή θα σώσει από την αλλοτρίωση τον κόσμο.

Εύχεστε

Εισήγηση του Αγιορείτη μοναχού π. Μωϋσή στην Ημερίδα «ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΑΙΡΕΣΗ», που πραγματοποιήθηκε στις 22 Σεπτεμβρίου 2001 στο Ιερό Κοινόβιο Οσίου Νικόδημου Γουμένισσας (Έκδοση Ιερού Κοινοβίου Οσίου Νικόδημου του Αγιορείτου, Γουμένισσα 2009, σσ, 59-65).